Tìm lại một Hà Nội xưa trong ký ức của Bùi Xuân Phái

Một trăm năm mảnh đất Hà Nội mới sản sinh ra được một “Bùi Xuân Phái” kiệt xuất với tài năng hiếm có và khó tìm (Ảnh: Internet)

Hà Nội mới có con phố mang tên Bùi Xuân Phái, nhưng đã từ lâu, trong tiềm thức rất sâu của nhiều người Hà Nội, dường như tất cả các con đường, các ngôi nhà trong phố cổ Hà Nội đều thấm nhuần tinh thần của người họa sĩ nổi tiếng này – trong cách gọi mà quần chúng yêu mến dòng tranh của họa sĩ kỳ tài này thân thương gọi “Phố Phái”.

Bàn tay tài hoa của ông đã tạo tác hàng trăm bức vẽ khác nhau về phố cổ Hà Nội. Dân gian Hà Nội vẫn đùa nhau rằng, những bức tranh phố cổ của ông đủ để dựng lên một thành phố thật. Và cũng không biết từ bao giờ, người ta cũng gọi phố cổ trong tranh của ông là "Phố Phái". Người dân Hà Nội cũng lại đùa nhau rằng, Hà Nội phải có 37 phố chứ không phải là 36 phố như câu ca dân gian vẫn truyền tụng, và con phố thứ 37 ấy chính là ..."Phố Phái".

Danh họa Bùi Xuân Phái (1920 – 1988) là một cây đại thụ của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, ông là một trong những họa sĩ có tầm ảnh hưởng rất lớn đến . Ông là một trong tứ trụ nổi bật và xuất sắc của làng hội họa Việt Nam, bao gồm Sáng, Phái, Nghiêm, Liên. Ông thuộc thế hệ cuối của trường Mỹ thuật Đông Dương trước khi ngôi trường này tạm đóng cửa năm 1945.

Dù cuộc đời đầy thăng trầm, người họa sĩ giản dị này, với một niềm đau đáu với tình yêu Hà Nội, những tác phẩm của ông được xem là Bảo vật không chỉ đối với mảnh đất kinh kỳ nghìn năm văn hiến, mà còn là Bảo vật quốc gia đáng được lưu giữ và ca tụng. Năm 1996, ông được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học – nghệ thuật vì những đóng góp và cống hiến to lớn của ông.

Người Hà Nội coi Bùi Xuân Phái như một báu vật và là một niềm tự hào của Thủ đô – Picasso của hội họa Việt Nam (Ảnh: Internet)

Tranh của họa sĩ Bùi Xuân Phái đã trở thành biểu tượng vĩnh cửu cho một Hà Nội tài hoa, cổ kính. Thế giới nghệ thuật trong tranh Bùi Xuân Phái luôn tràn đầy những hoài cảm bâng khuâng về những vẻ đẹp mỹ lệ của Hà Nội. Ngắm tranh phố cổ của Phái, người xem nhận thấy người họa sĩ tài hoa này đã gửi gắm những kỷ niệm, những hoài cảm cùng nỗi buồn man mác, tiếc nuối bâng khuâng trên từng nét vẽ, như điềm báo về sự đổi thay và biến mất của từng mái nhà, từng con người mang hồn phách xưa cũ.  Khi còn sống, Bùi Xuân Phái được coi là một người mang đậm chất của người Hà Nội. Bạn hoàn toàn có thể nhìn thấy điểm này qua những bức chân dung của ông đó là một người sở hữu gương mặt gầy, có phần khắc khổ tuy nhiên không che được nét quý phái từ ông.

Huyền thoại tranh phố cổ bên loạt tranh làm nên tên tuổi của ông “Phố Phái”

(Ảnh: Internet)

Sinh thời, ông sống trong thời kỳ đất nước bị thực dân Pháp chiếm đóng và cai trị. Trong hoàn cảnh loạn lạc ấy, Bùi Xuân Phái vì phải chứng kiến tận mắt hoàn cảnh đất nước lầm than nên ông càng xót thương và yêu mến những giá trị văn hóa của quê hương, đặc biệt là Thủ đô Hà Nội. Tình yêu thiêng liêng đó đã được ông họa vào những tác phẩm của chính mình như một người nắm giữ chìa khóa của thời gian, cứ như vậy ông miệt mài lưu giữ lại từng giá trị xưa cũ của vùng đất Thủ đô cổ kính.

Ông sinh ra trong một gia đình thuộc tầng lớp trung lưu của Việt Nam xưa, ban đầu ông cùng bố mẹ sinh sống trong một căn nhà thuộc phố Hàng Thiếc nhưng sau đó chuyển về địa chỉ số 87 Hàng Bút, nay được gọi là phố Thuốc Bắc nổi tiếng với những hiệu thuốc Đông Y sầm uất nhất Thủ đô. Vì từ nhỏ họa sĩ đã thấm nhuần đời sống, nếp nhà của từng con ngõ phố cổ, vì vậy nên 36 phố phường Hà Nội từ lúc nào đã được Bùi Xuân Phái quen thuộc như lòng bàn tay. Là một nhà Hà Nội học về cấu trúc phố, về con người và xã hội của thế kỷ XX, mỗi ngày ông thường tản bộ giữa lòng phố cổ, khi cần ông dừng lại để ghi chép. Ít khi ai gặp Bùi Xuân Phái vẽ ngay trên phố, tất cả tranh phố hầu hết được vẽ theo trí nhớ. Đối với ông Hà Nội đã quá thân thuộc, ông vẽ phố như trò chuyện với người bạn tri kỷ.

Phố cổ Hà Nội trong tranh Bùi Xuân Phái (Ảnh: Internet)

Cũng vì lý do đó mà người họa sĩ này luôn coi phố cổ là nhà và cũng là một phần không thế thiếu của bản thân. Gắn bó với vùng đất Thủ đô từ thuở thơ ấu và nắm rõ từng ngõ ngách nên đối với ông, Hà Nội là một phạm trù rất thiêng liêng và không thể thay thế. Tại trường Mỹ thuật Đông Dương, Bùi Xuân Phái cùng với thế hệ các họa sĩ như Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm và Dương Bích Liên, đây đều là những tên tuổi lớn trong nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Con đường sự nghiệp của họa sĩ Bùi Xuân Phái lại có phần lặng lẽ và thâm trầm hơn so với những bạn học đồng trang lứa. Ông luôn trung thành với lý tưởng ban đầu của bản thân, dành cả cuộc đời thực hiện sứ mệnh gửi gắm tình yêu Hà Nội vào từng bức họa.

Tiếc thay cho một nhân tài lại trải qua cả đời người trong hoàn cảnh đất nước loạn lạc, đôi khi người họa sĩ Hà Nội nghèo này đến nỗi không đủ tiền để mua những vật liệu cần thiết phục vụ vẽ tranh. Tuy nhiên, một họa sĩ với niềm đam mê hội họa mãnh liệt ít khi lùi bước, Bùi Xuân Phái luôn tìm cách để đặt bút vẽ dù thực tại có khắc nghiệt như thế nào đi chăng nữa. Ông vẽ trên mọi chất liệu có thể để thỏa mãn niềm đam mê, dù đó có thể là vỏ bao bì thuốc lá, phong bì, giấy báo, bao diêm, bìa sách và từng có một thời gian, người họa sĩ ấy nhận công việc vẽ tranh cho một quán cà phê để thỏa mãn khát khao cầm cọ. Ông vẽ bằng bất kỳ chất liệu  nào sẵn có như sơn dầu, màu nước, phấn mầu, chì than, bút chì...

Là một họa sĩ chân chính, Bùi Xuân Phái luôn có một khát khao đó là được mở rộng tự do trong sáng tạo nghệ thuật. Không bao giờ ông chấp nhận việc hạ thấp nghệ thuật để có thể dễ hiểu với số đông. Ngược lại ông luôn mong muốn trình độ thẩm mỹ của quần chúng được nâng cao hơn. Mặc dù trong phong cách vẽ tranh của họa sĩ Bùi Xuân Phái phảng phất tính chất nghệ thuật của trường phái Paris mà ông hâm mộ nhưng những cảm xúc nghệ thuật thì vẫn mang đậm hơi thở của người Việt. Không chỉ người Việt Nam mà cả những người nước ngoài khi xem tranh của ông đều rung động với tâm tư và cảm xúc của họa sĩ với Hà Nội. Điều này làm cho chúng ta quên đi sự hiện diện cùng ảnh hưởng của thuật bút cọ phương Tây mà đắm chìm trong một Hà Nội cổ kính đã trải qua nghìn năm văn hiến.

Người mua tranh của ông đều là người Hà Nội hoặc những người dành tình yêu to lớn cho Thủ đô. Khi họ ngắm nhìn những bức tranh tái hiện lại chân thực vẻ đẹp quê hương làng xóm của mình, bất kỳ ai trót cảm mến vùng đất này đều mang những cảm xúc khó gọi tên. Không phải bỗng dung mà tranh của ông lại chiếm được nhiều tình cảm to lớn đến vậy, bởi một lẽ ông đã vẽ lại tất cả những thứ ông yêu bằng sự rung động thực sự từ trái tim. Khi nhắc đến Hà Nội, ngoài những con phố Hàng Trống, Hàng Khay và những con đường tràn ngập mùi hoa sữa mỗi độ thu về, người ta còn nhớ đến một vị họa sĩ già lặng lẽ ghi lại hình ảnh từng con phố cổ bằng trọn vẹn sự tôn kính và yêu thương. Bùi Xuân Phái yêu Hà Nội, Hà Nội và người Hà Nội yêu Bùi Xuân Phái. Chẳng có một ai yêu Hà Nội mà không mang trong tâm tưởng, gần như một nỗi ám ảnh của hình ảnh những phố cũ Hà Nội trong tranh ông. Người Hà Nội yêu cái sức mạnh thuyết phục của sự im ắng đến kỳ lạ, sự ngây thơ đến nín chịu, đầy vẻ phong trần của những con phố nhỏ bình dị không một chút phô trương xa xỉ. Người Hà Nội chia sẻ tình yêu của Phái với Hà Nội theo cách riêng của mình, không ồn ào, đầy ý nhị, nó giản dị nhận Phái như một phần rất tự nhiên trong cái đời sống văn hóa sâu lắng nhất. “Phố Phái” là nơi tất cả những ai nhớ về Hà Nội với một tiếng rao đêm, cây bàng cuối đông đứng đầu ngõ run rẩy đang đợi đâm chồi, mùi hoa sữa da diết lan trên ngói xám.

Cùng nhìn lại loạt ảnh Hà Nội 36 phố phường trong loạt tranh “Phố Phái” của Picasso của làng hội họa Việt Nam

Đền Phất Lộc (Ảnh: Internet)

Hồ Hoàn Kiếm (Ảnh: Internet)

Phố Thuốc Bắc (Ảnh: Internet)

Phố Ngõ Gạch (Ảnh: Internet)

Phố Hàng Muối (Ảnh: Internet)

Phố Ô Quan Chưởng (Ảnh: Internet)

Phố Mã Mây (Ảnh: Internet)

Phố Chợ Gạo (Ảnh: Internet)

Phố Hàng Mắm (Ảnh: Internet)

Khi người ta ngắm tranh của vị họa sĩ già ấy, cảm nhận đầu tiên thường là một tác phẩm vô cùng có chiều sâu với những đường viền dày đậm và nét cọ cứng rắn, hiển hiện chứ không chỉ dừng lại ở vài chi tiết đơn điệu. Từng mái ngói cong cong đổ xuống bảng tên đường thân thuộc, chấm phá thêm một vài nét đặc trưng của Hà Nội xưa như sạp báo, hàng nước chè sáng sớm hay người đưa thư trên chiếc xe đạp cũ, tất cả đều gợi lên một hình ảnh rất thực, rất Việt Nam.

Mái ngói cong cong hay sạp báo sáng sớm đều là những hình ảnh đời thường rất Việt Nam (Ảnh: Internet)

Tranh của Bùi Xuân Phái giản dị như chính con người ông – ông cùng nó lặng lẽ ẩn náu sau đền miếu, vài ô cửa ván màu nâu của những tên phố thân quen: Hàng Mắm, Hàng Bồ, ngõ Phất Lộc, chợ Đồng Xuân, đình Yên Thái, đình Hàng Than…nhấp nhô ngói thẫm đổ bóng xuống tấm biển chỉ đường, vài cô áo đỏ lặng lẽ, kín đáo bước đi như muốn nép mình vào ngõ nhỏ. Tranh của Bùi Xuân Phái không sử dụng quá nhiều màu sắc tươi sáng mà thay vào đó là từng mảng màu trầm buồn như nâu sậm, xanh xám. Điều  này đã mang lại cho người xem một cảm giác hoài niệm cùng sự nhung nhớ về một thời quá khứ đã xa.

Phải chăng người họa sĩ Hà Nội ấy đã nhìn thấy được trước những đổi thay của thời đại, khi những giá trị xưa cũ của Thủ đô cứ theo dòng chảy thời gian đó mà biến mất nên ông đã bằng mọi cách để lưu giữ lại dòng thời gian ấy. Một điều vô giá mà bao nhiêu tiền bạc bỏ ra cũng không cách nào mua lại được. Cũng vì Hà Nội trong mắt ông chính là thời bao cấp thiếu thốn từng miếng cơm manh áo, là ngã phố vắng bóng người qua lại và là mảng tường vôi vữa phủ kín rêu phong.

Tất cả những điều bình dị ấy khi được Bùi Xuân Phái thể hiện bằng con mắt nghệ thuật tinh tế của mình thì lại trở thành những tác phẩm vô giá, mang đậm dấu ấn thời gian. Hà Nội mà không có mái ngói xám màu, thứ tưởng chừng liêu xiêu mà lại vô cùng vững chắc của người họa sĩ này thì chắc chắn không thể được coi là một Hà Nội đúng nghĩa. “Phố Phái” cứ như vậy trường tổn vĩnh cửu theo thời gian, gợi cho người thưởng tranh những ký ức bâng khuâng khó tả về một thời Thủ đô xưa. Tự bao giờ, tranh của Bùi Xuân Phái đã trở thành một phần của phố cổ Hà Nội.

Hồ Hoàn Kiếm II (Ảnh: Internet)

Tranh của Bùi Xuân Phái được chia làm 4 giai đoạn:

Khám phá đầu tiên của họa sĩ về phố cổ là bức sơn dầu “Phố Hàng Phèn” (năm 1940), được vẽ trước khi họa sĩ và học trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Giai đoạn Khởi đầu 1950 – 1960

Từ năm 1950 đến 1960, Bùi Xuân Phái chưa định hình rõ phong cách và cũng chưa chuyên sâu vào một đề tài cụ thể. Ông thường vẽ những bức mang tính thể nghiệm, đột phá theo trường phái hiện đại lúc bấy giờ, định hình rõ nhất là những bức vẽ nude và tĩnh vật theo trường phái lập thể. Giai đoạn này họa sĩ cũng có sáng tác một số bức về phố cổ nhưng chưa có gì nổi bật và độc đáo. Bức phố Hàng Thiếc chất liệu sơn dầu được Bùi Xuân Phái vẽ năm 1952, chữ ký bên góc phải cho thấy lúc đó họa sĩ ký cả họ và tên.

Phố Hàng Thiếc (Ảnh: Internet)

 Giai đoạn 1960 – 1970 – Thời kỳ Nâu

Có thể nói thời kỳ Nâu mang dấu ấn đặc trưng nhất về phong cách nghệ thuật, tinh thần của Bùi Xuân Phái. Những bức vẽ của ông trong thời kỳ này phản ánh khung cảnh phố cổ Hà Nội một cách nguyên chất nhất, chưa bị sửa sang, tác động nhiều. Tranh Bùi Xuân Phái giai đoạn này thường bàng bạc nỗi buồn da diết, cô đơn, hoài cổ. Phố phường thường vắng bóng người qua lại, các căn nhà có cửa mặt tiền luôn đóng chặt với dáng vẻ trầm mặc, những mái nhà thâm nâu của khu phố cổ im lìm dưới sức nặng của bầu trời xám như dự báo một cơn going sắp ập xuống. Điều đặc biệt là các ô cửa Hà Nội giai đoạn này chỉ được mô tả bằng một vệt màu thẫm. Giai đoạn này phần nào nói lên thế giới nội tâm Bùi Xuân Phái, nó nhuốm màu trầm buồn sâu xa, thể hiện nét bi ai và hàm chứa nét cô độc. Tranh dường như một phương tiện giải tỏa những uẩn ức nội tâm cũng như ý thức về sự bất lực của họa sĩ trước cuộc đời.

Hà Nội kháng chiến I (Ảnh: Internet)

Hà Nội kháng chiến II (Ảnh: Internet)

Giai đoạn 1970 – 1980 – Thời kỳ Ghi xám

Thời kỳ Ghi xám có điểm đặc trưng và nổi bật là tranh tái hiện cảnh trên phố không còn người đàn ông mặc áo dài và cầm ô đi trên hè phố. Những người bán dong cũng có trang phục khác, các ô cửa sổ được vẽ kỹ lưỡng và chi tiết hơn, xe bò không được phép đi vào thành phố nữa nên không hiện diện trong tranh ông. Thời kỳ này Bùi Xuân Phái vẽ tranh phố cổ Hà Nội bằng bột màu, nhiều bức được vẽ trên giấy báo, được thể hiện với gam màu ghi xám. Phố trong tranh ông đã bớt đi vẻ cô liêu, trầm mặc, nét vẽ tung tẩy, nhẹ nhàng. Nhiều bức phố của ông giai đoạn này ngả dần theo hướng trừu tượng, nhiều bức mang tính chất thể nghiệm.

Phân xưởng nhuộm - Bột màu (1985) (Ảnh: Internet)

Giai đoạn 1980 – 1988 - Thời kỳ Lam

8 năm cuối cùng của cuộc đời, tranh của Bùi Xuân Phái đã trở thành một món ăn tinh thần không thể thiếu của những người yêu nghệ thuật và hâm mộ tranh của họa sĩ tài ba này trong nước cũng như quốc tế. Lúc này tranh phố của Bùi Xuân Phái trở nên nhẹ nhõm hơn, xuất hiện những gam màu nồng ấm của nắng, của tà áo đỏ qua đường… Giá trị của tinh thần thấm nhuần trong những con phố cổ là giá trị của thời gian, nó lắng đọng ở những mái ngói, những bức tường rêu phong. Bùi Xuân Phái cũng từng nhận xét trong sự rêu phong cổ kính có "màu thời gian", thời gian cũng đã góp phần trở thành nhân tố làm cho các bức tranh Bùi Xuân Phái được nhuốm màu thời gian. Nó khiến các bức họa của danh họa ngày càng trở nên có giá trị, từ chỗ, mỗi bức chỉ đổi được vài lạng cà phê, dăm bao thuốc lá dưới thời bao cấp, đến chỗ mỗi bức là cả một gia tài theo quy luật giá trị thặng dư của thời gian.

Phố cổ Hà Nội (Ảnh: Internet)

Chợ hoa ngày Tết (Ảnh: Internet)

 Chữ kỹ họa sĩ Bùi Xuân Phái trên các tác phẩm của mình qua các thời kỳ (Ảnh: Internet)

Những giải thưởng vinh danh họa sĩ Bùi Xuân Phái

Với những đóng góp to lớn cho nền mĩ thuật nước nhà, tên của ông đã được dùng để đặt cho con đường tại khu đô thị mới Mỹ Đình (nay thuộc quận Nam Từ Liêm, thành phố Hà Nội). Tại phường Nam Lý, thành phố Đồng Hới, Quảng Bình và Quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng cũng có một con đường mang tên ông. 

Đồng thời ông cũng đã được Google Doodle vinh danh vào ngày 1 tháng 9 năm 2019 nhân 99 năm ngày sinh nhật của ông. Theo như người đại diện của Google cho biết thì đây là sự vinh danh đối với người có sự ảnh hưởng lớn đến sự phát triển mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Cùng với đó là những thành tựu ông đã cống hiến cho quê hương nói chung và cho những người yêu Hà Nội nói riêng.

Google vinh danh họa sĩ Bùi Xuân Phái trên trang chủ (Ảnh: Internet)

• Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học – Nghệ thuật năm 1996
• Giải thưởng triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1946
• Giải thưởng triễn lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1980
• Giải thưởng đồ họa Leipzig (Đức)
• Giải thưởng Mỹ thuật Thủ đô vào các năm 1969, 1981, 1983, 1984
• Tặng thưởng: Huy chương vì sự nghiệp Mỹ thuật Việt Nam 1997

Con phố thứ 37 của Hà Nội mà người Hà Nội thường mệnh danh, đó chính là Phố Phái (Ảnh: Internet)

Bùi Xuân Phái vẽ về phố cổ Hà Nội tự nhiên như sống và thở. Tâm hồn ông gắn với phố cổ và sự nghiệp của ông cũng gắn liền với phố cổ. Phố cổ Hà Nội là nguồn cảm hứng đặc biệt của Bùi Xuân Phái. Ông là một trong số ít những người Việt Nam được Google  vinh danh trên trang chủ. Người họa sĩ Hà Nội cứ âm thầm lặng lẽ giản dị dùng cả cuộc đời để vẽ về phố cổ như đang kể chuyện về cuộc đời mình. Chính bởi vậy, phố cổ Hà Nội là cái gạch nối giữa hội họa và tình yêu quê hương trong con người Bùi Xuân Phái./.